گواتر؛ از نشانه تا تشخیص — هر آنچه باید بدانیم
گواتر یکی از شایع‌ترین بیماری‌های غده تیروئید است که بسیاری از افراد در طول زندگی خود با آن مواجه می‌شوند. شاید در نگاه اول تنها به‌صورت «ورم جلوی گردن» دیده شود، اما گواتر می‌تواند نشانه‌ی اختلالی در عملکرد تیروئید یا حتی فشاری بر اندام‌های حیاتی گردن باشد. شناخت زودهنگام و ارزیابی دقیق آن، کلید پیشگیری از عوارض جدی‌تر است.
گواتر چیست؟
به زبان ساده، گواتر به بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید گفته می‌شود — چه به‌صورت یکنواخت (گواتر منتشر) و چه به شکل برجستگی‌های جداگانه (گواتر ندولار یا گره‌ای). تیروئید غده‌ای پروانه‌ای‌شکل در جلوی گردن است که با ترشح هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4) وظیفه تنظیم سوخت‌وساز بدن را برعهده دارد.
در بسیاری از موارد، گواتر با عملکرد طبیعی تیروئید همراه است؛ یعنی هورمون‌ها در حد نرمال هستند. اما گاهی افزایش یا کاهش هورمون‌ها همزمان با بزرگ شدن غده رخ می‌دهد.
چرا تیروئید بزرگ می‌شود؟
علت‌های متنوعی برای گواتر وجود دارد. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
کمبود ید:
شایع‌ترین علت گواتر در جهان، کمبود ید در رژیم غذایی است.
ایران با توجه به جغرافیای کوهستانی یکی از کشورهای با شیوع بالای گواتر در جهان بوده است. درصد شیوع گواتر در اولین بررسی در ایران در سال 1363 در استان تهران 66% زنان و 54% مردان مبتلا بودند؛ در سایر بررسی های کشوری در سال های 64 تا 68 این اعداد در سایر شهرها و استان ها تکرار شد. در سال 1375 شیوع کلی گواتر در کشور 58% که در تمامی استان های کشور در حالت اندمیک و هیپراندمیک بود.
پس از آن در دهه هفتاد شمسی برنامه اضافه کردن ید به نمک غذایی برای جلوگیری از کمبود ید در ایران انجام شد.
در آخرین بررسی انجام شده در سال 1393 شیوع گواتر به کمتر از 5% رسیده است.
بدن برای ساخت هورمون تیروئید به ید نیاز دارد؛ وقتی ید کافی نباشد، تیروئید برای جبران، بزرگ می‌شود.
بیماری‌های خودایمنی تیروئید:
در بیماری هاشیموتو، سیستم ایمنی به اشتباه به تیروئید حمله می‌کند و التهاب مزمن ایجاد می‌شود. این التهاب ممکن است در ابتدا باعث بزرگ شدن تیروئید و در نهایت منجر به کم‌کاری تیروئید شود.
برعکس، در بیماری گریوز، آنتی‌بادی‌های محرک باعث پرکاری و بزرگ شدن غده می‌شوند.
گواتر چندگره‌ای (مولتی‌ندولار):
در این حالت، بخش‌های مختلفی از تیروئید به‌مرور و در طول سال‌ها رشد می‌کنند و گره‌های متعددی ایجاد می‌شود. (به طور معمول استعداد ژنتیکی در این مورد مهم است.) اغلب این نوع گواتر در سنین بالاتر دیده می‌شود.
علل کمتر شایع:
تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم، التهاب‌های گذرا، بیماری‌هایی مثل آمیلوئیدوز، یا مصرف برخی داروها مانند آمیودارون نیز ممکن است موجب گواتر شوند.
علائم گواتر؛ همیشه قابل‌مشاهده نیستند
بسیاری از بیماران هیچ علامتی ندارند و گواتر فقط در معاینه یا سونوگرافی اتفاقی کشف می‌شود.
اما وقتی علائم ظاهر می‌شوند، بسته به اندازه، محل و عملکرد غده متفاوت‌اند:
۱. علائم ظاهری
- تورم یا برجستگی در جلوی گردن
- احساس پری یا سنگینی در ناحیه تیروئید
- تغییر شکل ظاهری گردن در هنگام بلع
۲. علائم فشاری (در گواترهای بزرگ)
- تنگی نفس هنگام دراز کشیدن یا فعالیت
- احساس خفگی یا فشار در گردن
- سرفه خشک یا مداوم
- دشواری در بلع (دیسفاژی)
- در موارد نادر، تغییر صدا یا گرفتگی به‌دلیل فشار بر عصب حنجره
۳. علائم ناشی از تغییر عملکرد تیروئید
- در کم‌کاری تیروئید:
خستگی، یبوست، افزایش وزن، حساسیت به سرما، پوست خشک و خواب‌آلودگی.
- در پرکاری تیروئید:
تپش قلب، اضطراب، کاهش وزن بدون رژیم، تعریق زیاد، لرزش دست و بی‌خوابی.
گواتر چطور تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص گواتر، ترکیبی از شرح حال، معاینه دقیق و بررسی‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری است.
۱. شرح حال و معاینه
پزشک در ابتدا درباره‌ی سابقه خانوادگی، مصرف داروها، میزان ید در رژیم غذایی و سابقه‌ی پرتو درمانی یا قرارگیری در معرض تشعشع سؤال می‌کند.
در معاینه، اندازه، قوام، وجود گره‌ها و هرگونه انحراف نای یا غدد لنفاوی بررسی می‌شود.
در موارد شک به فشار داخل قفسه سینه، مانور پمبرتون (بالا بردن دست‌ها) ممکن است باعث بروز علائم فشاری شود و به تشخیص کمک کند.
۲. آزمایش خون
آزمایش اصلی، اندازه‌گیری هورمون TSH است که وضعیت عملکرد تیروئید را نشان می‌دهد:
- TSH بالا: احتمال کم‌کاری و بیماری هاشیموتو
- TSH پایین: احتمال پرکاری یا گواتر مولتی‌ندولار سمی
در کنار آن، اندازه‌گیری آنتی‌بادی ضد تیروئید (TPO Ab) می‌تواند وجود بیماری خودایمنی را مشخص کند.
۳. سونوگرافی تیروئید
دقیق‌ترین روش غیرتهاجمی برای بررسی اندازه، شکل و وجود گره‌ها در تیروئید است.
سونوگرافی مشخص می‌کند آیا گواتر منتشر است یا گره‌ای، و آیا نشانه‌های مشکوک به بدخیمی وجود دارد یا خیر.
در صورت وجود گره‌های مشکوک، نمونه‌برداری سوزنی (FNA) انجام می‌شود تا از نظر سرطان بررسی گردد.
۴. سایر بررسی‌ها
- سی‌تی‌اسکن یا MRI : در گواترهای بزرگ یا زیرجناغی برای ارزیابی میزان فشار بر نای و عروق گردن.
آیا هر گواتری نیاز به درمان دارد؟
خیر. تصمیم درمانی به چند عامل بستگی دارد:
- عملکرد تیروئید (طبیعی یا مختل)
- اندازه و سرعت رشد گواتر
- وجود علائم فشاری
- ظاهر مشکوک در سونوگرافی
- نگرانی از نظر زیبایی
بسیاری از گواترهای کوچک و بدون علامت فقط نیاز به پیگیری دوره‌ای دارند.
در صورت کم‌کاری تیروئید، درمان با لووتیروکسین می‌تواند علاوه بر تنظیم هورمون، باعث کاهش اندازه غده شود.
اگر پرکاری وجود داشته باشد، بسته به علت، درمان دارویی، ید رادیواکتیو یا جراحی انجام می‌شود.
در گواترهای بزرگ یا دارای فشار بر نای و مری، یا در مواردی که احتمال بدخیمی مطرح است، جراحی تیروئید (تیروئیدکتومی) بهترین گزینه درمانی است.
آیا گواتر خطرناک است؟
در بیشتر موارد، گواتر خوش‌خیم و قابل‌کنترل است، اما نباید نادیده گرفته شود.
حدود ۳ تا ۵ درصد از بیماران مبتلا به گواتر چندگره‌ای ممکن است سرطان تیروئید داشته باشند؛ بنابراین بررسی دقیق هر گره اهمیت دارد.
گواترهای خیلی بزرگ می‌توانند باعث تنگی نفس، صدای خشن، یا حتی مشکلات خواب ناشی از انسداد راه هوایی شوند.
در این موارد، تأخیر در درمان می‌تواند خطرناک باشد.
پیشگیری؛ ساده اما مؤثر
- استفاده از نمک یددار تصفیه‌شده در رژیم غذایی
- مصرف متعادل غذاهای دریایی (منبع طبیعی ید)
- کنترل منظم عملکرد تیروئید در افرادی که سابقه خانوادگی دارند
- مراجعه زودهنگام به پزشک در صورت مشاهده تورم یا تغییر صدا
سخن پایانی متخصص تیروئید
گواتر اغلب نشانه‌ای از تلاش بدن برای حفظ تعادل هورمونی است.
در بسیاری از موارد، با درمان مناسب یا حتی فقط پایش منظم، می‌توان از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان متوجه برجستگی در جلوی گردن شدید، حتماً توسط پزشک متخصص داخلی یا فوق تخصص غدد یا جراح فوق تخصص غدد معاینه شوید. تشخیص زودهنگام، بهترین قدم برای حفظ سلامت تیروئید و پیشگیری از عوارض طولانی‌مدت است
گواتر همیشه خطرناک نیست، اما همیشه مهم است. تشخیص درست و علمی، تفاوت میان یک گواتر ساده و یک بیماری جدی را رقم می‌زند.
